Hvernig kosning forseta verður því traustari sem fleiri eru í framboði

Þegar þetta er ritað í febrúar 2016 í aðdraganda forsetakjörs, er óvissa um frambjóðendur. Sumum líst ekki á, ef frambjóðendur verða segjum 10, að maður skuli geta náð kjöri með 11% atkvæða á bak við sig. Í þeirri stöðu gæti verið svo, að 89% kjósenda vildu hann með engu móti, en það kemur ekki fram af kjörseðlunum. Þó að slík ósköp verði ekki, er á það að líta, að aðeins einn forseti hefur hér verið kosinn í fyrsta sinn með meirihluta atkvæða, en það var Kristján Eldjárn 1968. Vigdís Finnbogadóttir var kosinn forseti með þriðjungi atkvæða 1980. Þegar Ólafur Ragnar Grímsson var kosinn forseti í fyrsta sinn, fékk hann rúm 40% atkvæða. Það segir ekki, að þeir, sem kusu hann, hafi verið traustir stuðningsmenn hans upp frá því. Fyrirkomulag forsetakjörs hér tryggir ekki, að forseti njóti trausts stuðnings hvorki í upphafi né þegar frá líður.

            Menn nefna það ráð til að fá forseta, sem nýtur sterks stuðnings, að kjósa í tveimur umferðum, þannig að í seinni umferð verði kosið um þá tvo, sem fengu í fyrri umferð flest atkvæði. Þannig hefur verið farið að við rektorskjör í Háskóla Íslands. Tölur úr rektorskjöri 1997 sýna, þegar fjórir bjóða sig fram, að önnur umferð getur verið milli þeirra, sem flestir vildu síst (sjá rit mitt Lýðræði með raðvali og sjóðvali, grein II.A.3). Þessi aðferð er höfð við kosningu forseta í Frakklandi. Kosning þar 2002 var í seinni umferð milli Jacques Chirac, sem fékk rúm 80% atkvæða, en tæp 20% í fyrri umferð. Jean-Marie Le Pen komst í aðra umferð með tæp 17% atkvæða; það var örlítið forskot á þriðja mann. Í seinni umferð fékk Le Pen tæplega 18% atkvæða. Það kom því í ljós, að þeir, sem kusu aðra en þá tvo í fyrri umferð—þeir voru 13, kusu svo til allir Chirac.  Þeir voru því ekki eiginlegir stuðningsmenn hans, heldur kusu hann til að forðast það, sem þeim þótti verra. Kosning í tveimur umferðum þarf því ekki að leiða í ljós almenna hylli kjósenda við þann, sem nær kjöri.

 

Forseti raðvalinn

Lítum á, hvort við raðval fari í slíkt óefni, sem hér er lýst. Til að einfalda málið setjum við, að kjósendur séu 100. Segjum, að í raðvali setji 11 kjósendur eitt 10 forsetaefna efst, en önnur séu sjaldnar efst. Í raðvali eiga menn ekki aðeins kost á að tjá, hvað þeir vilja helst, heldur líka, hvað þeir vilja síst og allt þar á milli. Setjum, að 89 vilji ofannefnt forsetaefni síst. Það er tjáð með því að setja það neðst í röðinni. Þetta kemur þannig út, að forsetaefni, sem er efst í röð 10 efna, fær 9 stig; það fær eitt stig fyrir hvert skipti, sem það er ofar en annað í röðinni. Forsetaefni, sem er fyrir neðan öll önnur í röðinni, fær þar ekkert stig. Forsetaefnið A, sem 11 setja efst, fær þá 9x11=99 stig. Hver seðill gefur 9+8+7+6+5+4+3+2+1=45 stig. Af 100 seðlum koma alls 4500 stig. Af þeim hefur A 99 stig. Hinir 9 fá þá samtals 4401 stig. Það er að meðaltali 489 stig, nánast fimmfalt það, sem sá, sem flestir settu efstan, fær. Sigurvegarinn í hefðbundnu kjöri fengi því hraklega útreið í raðvali.

            Uppgjör einstakrar raðar er af sama tagi og gerist á skákmóti, þar sem allir tefla við alla. Maður, sem vinnur á skákmóti, hefur skýrari yfirburði, eftir því sem fleiri tefla. Afstaða kjósenda til þess, sem er raðvalinn, verður á sama hátt því skýrari sem forsetaefni eru fleiri.

Birttist í 

Færðu menn snimma niður korn sín.

Rit til heiðurs Jónatan Hermannssyni sjötugum 27. nóvember 2016.